مثنوی و مردم؛ روایت‌های شفاهی قصه‌های مثنوی

زمانی كه شعر فارسی روی به شكفتن نهاد و كم كم رنگ و بو و طراوت گرفت بیش از سه قرن می گذشت كه ایرانیان با دین اسلام و كتاب آسمانی قرآن آشنا شده بودند. این زمان كافی بود كه همراه با فرهنگ اسلامی، داستان پیامبران نیز رفته رفته در ذهن اهل علم و بعد توسط آنان در اذهان بسیاری از مردم رسوخ كند و بخشی از ذهنیات، آنان را تشكیل دهد. اشاره شاعران به داستان انبیا، در آغاز محدود به برجسته ترین و مشهورترین اعمال و حوادث زندگی و بارزترین و خارق العاده ترین صفات و خصوصیات شخصی و قدرت های معجزه آفرین پیامبران است. تنوع و محدوده همین اشارات موجز بستگی به میزان و وسعت اطلاعات شاعر از علوم متداول عصر، از جمله و به خصوص قرآن و حدیث و تفسیر دارد. در كنار مدیحه های پیش از مولوی كه در شاعران متاخر با مسایل و مضامین دیگر آمیخته می شود و چشم انداز بسیار محدودی از آن را در زمینه تلمیح به داستان پیامبران نشان دادیم، شعر مذهبی و عرفانی و كیفیت بهره گیری از داستان پیامبران در آن ها نیز قابل تامل است. نمایندگان برجسته این نوع شعر قبل از مولوی و در زمینه شعر مذهبی، ناصرخسرو، و در زمینه شعر عرفانی، سنایی و عطار هستند. مثنوی، هم به علت ذوق داستان سرایی مولوی و هم به علت شور و هیجان شدید عاطفی كه چون خونی گرم و جوشان در رگ های كتاب روان است و هم به سبب گستردگی و غنای مطالب و مفاهیم، از دیگر مثنوی های عرفانی، خواندنی تر و تامل انگیزتر و تاثیرش برخواننده نافذتر است. شیوه بیان مفاهیم و معانی، كه در ضمن بیان تمثیل ها و حكایت ها و داستان ها براساس تداعی معانی شكل می گیرد و به پیش می رود، جان و چهره دریاوار و پرشور و سرشار از حیات به مثنوی بخشیده است. به نظر می رسد كه مولوی در مثنوی سخن را هوشیارانه و به قصد بیان مفاهیمی مشخص در طراحی اجمالی و از پیش اندیشیده آغاز می كند، اما پیش از آن كه معنی مورد نظر را در طرح اجمالی از پیش معلوم، از ذهن به عین آورد، تراكم معانی و مفاهیم ناشی از تداعی ها او را از خط سیر مورد نظر جدا می كند و با خویش می برد. عناصر مختلف داستان پیامبر به عنوان مایه های تلمیح و نیز محمل معنی، تا وقتی كه هوشیارانه و همراه با معنی در سخن می آید، می تواند هر بار معنایی را كه شاعر اراده كند به اقتضای مطلب بپذیرد؛ به همین سبب مثلاً مثنوی معنوی می توان موسی را كه معمولاً در ارتباط با فرعون با روح و جان مقایسه می شود و مشبه به روح قرار می گیرد، مشبه به تن نیز تلقی كرد. مولوی در جای دیگر درخت تن را به عصای موسی تشبیه می كند. عصا پیش از آن كه موسی به امر خداوند بر زمینش افكند، چیزی جز چوب كه موسی به وسیله آن برای بره هایش برگ می ریخت، نبود. اما چون به فرمان خداوند عصا را بر زمین افكند و برگرفت، قدرت معجزه آمیزش ظاهر گشت و بر سر فرعونیان حاكم گشت.

در این مجموعه شعرهایی در قالب ‏های غزل، مثنوی، رباعی، دوبیتی و آزاد گنجانده شده که سهم غزل ها البته به مراتب بیشتر از دیگر قالب ‏ها است و مرادی پایه اصلی کار خود را بر آن بنا نهاده است.

به لحاظ درونمایه نیز آنگونه که خود شاعر عنوان کرده مجموعه را به سه بخش تقسیم کرده است: «در بخش اول سروده هایی مذهبی را آورده ‏ام. بخش دوم نگاهی است به حقیقت و عرفان و زندگی و در بخش سوم به اجتماع پرداخته شده است.»

محمّد قهرمان زادهٔ ۱۰ تیر سال ۱۳۰۸ در تربت حیدریه ـ درگذشتهٔ ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۲، شاهزاده قاجار، پژوهشگر، مصحح و شاعر خراسانی است. او در ۱۰ تیر ۱۳۰۸ در روستای امیرآباد، واقع در هشت کیلومتری جنوب تربت حیدریه) متولد شد. در پنج سالگی مادرش درگذشت و در سیزده سالگی پدرش، و پس از آن خواهر بزرگش سرپرستی او را به عهده گرفت. در سال پنجم دبیرستان در مشهد با مهدی اخوان ثالث هم‌کلاس شد و این دوستی ادامه یافت. سال ششم ادبی را در دبیرستان البرز تهران به پایان رساند و سپس در دانشکدهٔ حقوق دانشگاه تهران در رشتهٔ قضایی ادامه تحصیل داد، امّا هرگز دنبال کار حقوقی نرفت و فقط به شعر پرداخت. وی از آذر ۱۳۴۰ به مدّت ۲۷ سال تا بازنشستگی به‌عنوان کتابدار دانشکدهٔ ادبیات دانشگاه فردوسی مشغول به فعالیت بود. علاقهٔ محمد قهرمان در سرودن شعر، در غزل و به‌ویژه سبک هندی به اندازه‌ای بود که یکی از شعرای بنام غزل‌سرای هندی شد. او زبان بومی تربت حیدریه را به خوبی می‌دانست و بسیاری از اشعار وی که به زبان محلی سروده شده‌اند، در ردیف اول شعر بومی قرار دارند. از سال ۱۳۳۹ در منزل شخصی‌اش انجمن ادبی به‌صورت هفتگی برگزار می‌شده‌است. وی در سال ۱۳۳۸ با نوهٔ عموی خود به‌نام فرشته قهرمان ازدواج کرد و مقیم مشهد شد. در تاریخ ۲۹ آذر ۱۳۸۴ از سوی دانشگاه فردوسی مشهد و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خراسان رضوی و اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان رضوی در محل دانشگاه مشهد از وی قدردانی به‌عمل آمد. او صاحب تألیفات ارزنده‌ای از جمله چند مجموعه شعر است. در کارنامهٔ او همچنین تصحیح و چاپ چند دیوان از شاعران مختلف به‌چشم می‌خورد. کتاب «روی جادهٔ ابریشم شعر» وی در نهمین جشنوارهٔ بین‌المللی شعر فجر به‌عنوان اثر برگزیده در حوزهٔ شعر معرفی شد. محمدرضا شفیعی کدکنی در مورد محمد قهرمان می‌گوید: «در این خصوص حتی ملک‌الشعرای بهار آن خصوصیت یک شاعر محلّی را به‌صورت کامل، آن گونه که قهرمان دارد، ندارد.»

کتاب بر این رواق مقرنس تهیه مرکز آفرینش‌های ادبی حوزه هنری است این کتاب گزیده‌ی نقد و بررسی‌های شعر استاد علی معلم دامغانی است. این کتاب پژوهشی ارزشمند است در آثار این شاعر بزرگ پس از انقلاب که شعرها و ترانه‌های او برای مردم آشنا است.

درباره شعر علی معلم باید بدانیم که شعر او دو وجه دارد: وجهی عام که به زبان خواص است و وجهی خاص که به زبان عوام نزدیک تر است. وجه نخست شامل مثنوی است و وجه دوم شامل غزلیات، قطعات و قصاید. معلم در مثنوی های خود نوآوری بنیادینی را در امتداد قالب های شعر کلاسیک پی افکنده است.

به کار گرفتن اوزان غزل و قصیده در مثنوی و رویکرد به فضای شعر نیمایی، ضمن حفظ موازین کلاسیک، تعریفی فشرده از شعری است که معلم به ادبیات دهة اخیر عرضه داشته است. در اشعار معلم، تقریباً هیچ گاه به بیت یا مصراعی بر نمی خوریم که در آن ها وجه ادبی فدای حوادث و جریانات و هیجانات سیاسی و اجتماعی و… شده باشد. او تأثیر سنّت هزار و اند سالة شعر فارسی را به نحوی بسیار شگفت انگیز و زیاد در شعرش عرضه می کند. شعر او به واسطة نظم ممتاز، دیدگاه فکورانه و بینش عمیق شاعر، ممتاز و مشخص شده است.

اما به گفتة سعید هوشنگی و اکبر بهداروند به کارگیری تعبیرات مستعمل و تکراری، یکی از کاستی های موجود در غزل معلم است. استفاده از صحنه های خیال دیگر شاعران، از نمودهای دیگر نقص کلام وی است؛ به ویژه در غزل ها. دکتر صابر امامی می گوید: «آفرینش و توجه به اسطوره های خلقت، از مضمون های اساسی شعر معلم است.» از سوی دیگر محمد کاظم کاظمی در نقد اشعار معلم بیان می کند: «علی معلم یک سلسله هنرنمایی های زبانی دارد که بعضی شان اندک اند اما مجموعة این ها، زبان او را متمایز و پُربار ساخته است.

وجه مشترک همه این کارهای زبانی، خارج ساختن جمله از ساختار عادی و هنجار آن است.» جواد صالحی می گوید: «به گمان من، شعرهای این شاعر، مثل شاعران سبک هندی، برخوردار از ابهامی است که شاعر به عمد در شعرهای خود اعمال کرده است، و این ابهام ناشی از دیدگاه معرفت شناسی اوست و…» در این کتاب همچنین شاعران و نویسندگان دیگری نیز به نقد و تحلیل اشعار علی معلم پرداخته که از میان آن ها برخی یک شعر را برگزیده و آن را مورد نقد قرار داده اند.