روی جاده ابریشم شعر

کتاب بر این رواق مقرنس تهیه مرکز آفرینش‌های ادبی حوزه هنری است این کتاب گزیده‌ی نقد و بررسی‌های شعر استاد علی معلم دامغانی است. این کتاب پژوهشی ارزشمند است در آثار این شاعر بزرگ پس از انقلاب که شعرها و ترانه‌های او برای مردم آشنا است.

درباره شعر علی معلم باید بدانیم که شعر او دو وجه دارد: وجهی عام که به زبان خواص است و وجهی خاص که به زبان عوام نزدیک تر است. وجه نخست شامل مثنوی است و وجه دوم شامل غزلیات، قطعات و قصاید. معلم در مثنوی های خود نوآوری بنیادینی را در امتداد قالب های شعر کلاسیک پی افکنده است.

به کار گرفتن اوزان غزل و قصیده در مثنوی و رویکرد به فضای شعر نیمایی، ضمن حفظ موازین کلاسیک، تعریفی فشرده از شعری است که معلم به ادبیات دهة اخیر عرضه داشته است. در اشعار معلم، تقریباً هیچ گاه به بیت یا مصراعی بر نمی خوریم که در آن ها وجه ادبی فدای حوادث و جریانات و هیجانات سیاسی و اجتماعی و… شده باشد. او تأثیر سنّت هزار و اند سالة شعر فارسی را به نحوی بسیار شگفت انگیز و زیاد در شعرش عرضه می کند. شعر او به واسطة نظم ممتاز، دیدگاه فکورانه و بینش عمیق شاعر، ممتاز و مشخص شده است.

اما به گفتة سعید هوشنگی و اکبر بهداروند به کارگیری تعبیرات مستعمل و تکراری، یکی از کاستی های موجود در غزل معلم است. استفاده از صحنه های خیال دیگر شاعران، از نمودهای دیگر نقص کلام وی است؛ به ویژه در غزل ها. دکتر صابر امامی می گوید: «آفرینش و توجه به اسطوره های خلقت، از مضمون های اساسی شعر معلم است.» از سوی دیگر محمد کاظم کاظمی در نقد اشعار معلم بیان می کند: «علی معلم یک سلسله هنرنمایی های زبانی دارد که بعضی شان اندک اند اما مجموعة این ها، زبان او را متمایز و پُربار ساخته است.

وجه مشترک همه این کارهای زبانی، خارج ساختن جمله از ساختار عادی و هنجار آن است.» جواد صالحی می گوید: «به گمان من، شعرهای این شاعر، مثل شاعران سبک هندی، برخوردار از ابهامی است که شاعر به عمد در شعرهای خود اعمال کرده است، و این ابهام ناشی از دیدگاه معرفت شناسی اوست و…» در این کتاب همچنین شاعران و نویسندگان دیگری نیز به نقد و تحلیل اشعار علی معلم پرداخته که از میان آن ها برخی یک شعر را برگزیده و آن را مورد نقد قرار داده اند.

در این کتاب اشعار محمدعلی مجاهدی در بخش‌هایی جداگانه و بدین‌ترتیب آمده است:

غزل‌ها، تغزل‌ها و غزل‌واره‌ها که بخش عمدۀ این کتاب را دربرمی‌گیرد و در این باب اشعاری مثل عطر مناجات، از اوست، لحظۀ آبی (به شهدای بی‌نام و نشان)، برگرد (به بهانۀ بازگشت آزادگان سرافراز)، سایه، به من دست می‌دهد (به خاک پای علی (ع))، سنگ بنای عشق (به خاک پای حضرت موعود)، ردّ مظالم (سیاه‌قلمی است به شیوۀ شاعران جوان)، جمال شاهد غیبی، صفای اشک، خرمن گیسو، زبان چشم، وداع، گذرنامۀ کربلا، حدیث عشق و .... آمده است.

ترکیب‌بند‌ها قسمت دیگری از این کتاب است که اشعاری از این قبیل در آن امده است: جمال خدا آشکار شد (به بهانۀ میلاد امام رضا)، ترکیب‌بند کرامت (در ستایش کریمۀ اهلبیت)، قیامی دیگر (ماجرای سفر شام و شهادت حضرت رقیه)، اولین فدایی (به بهانۀ میلاد حضرت زهرا)، زمزمۀ عشق (زبان حال جابر انصاری در روز اربعین) و .... .

ترجیع‌بندها که در آن سه شعر با این عناوین آمده است: ترجیع‌بند علوی (در منقبت ابوالعجائب علی ابن ابیطالب)، یا علی! (اشارتی به حالات اهل سلوک در مسیر محبت آل الله) و ترجیع‌بند فاطمی (در مراثی حضرت فاطمه).

چکامه‌ها باب دیگری از این کتاب است که در آن این اشعار آمده است: شمسۀ طلا، دختر نور (میلاد حضرت زهرا)، بیا اینجا (به یاد مسجد جمکران)، وجه خدا (در ستایش اهلبیت)، گل همیشه بهار (در بردباری و مصائب حضرت سجاد)، علی را که می‌شناخت، پیام امید، سفرنامۀ کربلا و .... .

مثنوی‌ها بخشی دیگر از سروده‌های این شاعر معاصر است که در این بخش این اشعار آمده است: نقطۀ عطف، آفتاب رفته است، ناشناس همیشۀ تاریخ، مرد باش (سخنی با زائران بقیع)، زیارت، خط‌شکن و ... .

رباعی‌ها بابی دیگر از اشعار این شاعر ارجمند است که در آن اشعاری بدین‌قرار آمده است: زلال کوثر، اذان سرخ، هفتاد و دو خورشید، تلاوت، فاصله (نذر حضرت زینب)، داغ، در آینۀ آب، بر عرش نی، نگاه، پرستاری (نذر حضرت سجاد)، دل شکسته، تصویر علی، غم‌نامه، در راه طلب، ارادت دیرینه و .... .

قسمت پایانی این کتاب به قالب‌های دیگری که این شاعر معاصر در آنها به سخن‌سرایی پرداخته است و اشعاری مثل علی و مسیح، فال، گفتگویی با حافظ، قطعه، مبادا (در مصائب حضرت زهرا) و ... آمده است.

نمونه‌ای از رباعی‌های این شاعر که در این کتاب آمده، این رباعی است و با عنوان "یا علی می‌گفتم" سروده شده است:

می‌زد چو بلا صلا، بلی می‌گفتم                                اندوهِ نبی را به ولی می‌گفتم

در لحظۀ برخاستن از بستر درد                                  تابم که نبود، یا علی می‌گفتم  

این کتاب شامل اشعار وی در باب مناجات و مدح و منقبت چهارده معصوم (ع) است. مقدمه ی این کتاب ارزشمند را مرتضی امیری اسفندقه نوشته اند. در بخش هایی از این مقدمه می خوانیم: این مجموعه اما ، مجموعه ی شعر های اهل بیتی شکوهی است. شعرهایی که در ادب امروز ، آئینی نام گذاری میشود... شعر شکوهی از چشم انداز کیفیت و کمیت نمونه ایست خاص و بل اخص که در کمال شگفتی هنوز کاملا به رخ کشیده نشده... باری ((آقا رضا)) شکوه غزل نوی خراسان است و پیش آهنگ و پیش قراول و پیش درآمد آن. و ناگفته خود پیداست که منظور از خراسان یک منطقه جغرافیایی نیست که خراسان، در جهان امروز که از خاکش شعر می روید...