جستارهایی در فلسفه و دین‌پژوهی تطبیقی

اختلاف‌نظر از پدیده‌های متعارف و مشهود در زندگی روزمره است. گرچه ممکن است اختلاف‌نظر با دیگری در نگاه نخست فاقد اهمیت معرفتی به نظر آید، برخی از معرفت‌شناسان در سال‌های اخیر نشان داده‌اند که اختلاف‌نظر بین همتایان معرفتی مهم است و در شرایطی می‌تواند به تنهایی دلیلی برای نقض باورهای فرد به دست دهد.

یکی از مهم‌ترین جلوه‌های اختلاف‌نظر معرفتی اختلاف‌نظر دینی است. این کتاب شرحی درباره اهمیت معرفتی اختلاف‌نظر، دیدگاه‌های اصلی شکل گرفته حول آن، نقاط قوت و ضعفشان، و ربط و نسبتشان با اختلاف‌نظرهای دینی است.

«دین» که مجموعه معارف اعتقادی و احکام فروعی عملی ارسالی از سوی خدا توسط پیامبرانش برای هدایت و رستگاری بشر است، هدیه بی بدیل الهی به شمار می رود که جایگزینی ندارد.

این هدیه آسمانی در طول حیات بشر، به تناسب توان فکری و نیاز زندگی هر زمان، توسط پیامبران به بشر عرضه شده است. حاصل آن پدیدآمدن ادیان و شرایع بزرگی چون یهودیت، مسیحیت و اسلام است.

نکته مهم و جالب توجه در بررسی ادیان و مذاهب، این است که همه آنها به جز آخرین دین و کامل ترین آن، یعنی اسلام، تاریخ مصرف آنها تمام شده است، و لذا به دلایل عقلی قطعی، تنها اسلام و از میان مذاهب فزون از شمار اسلامی نیز به گواهی اسناد معتبر تاریخی، روایی و دلایل عقلی، تنها شیعه اثتی عشریه برحق بوده و پیروی از آن، مایه رستگاری و سعادت انسان است.

این کتاب به معرفی و بررسی هرچند اجمالی ادیان بزرگ الهی و فرق مذهبی مهم اسلام می پردازد.

محمد اسفندیاری در کتاب آسیب‌شناسی دینی بیان کرده است که هر پدیده‌ای، چه آشکار و چه پنهان، در معرض آسیب‌هایی است که هویت و موجودیت آن را تهدید می‌کنند. دین، به‌عنوان پدیده‌ای آسمانی، و جامعهٔ دینی، به‌عنوان واسطهٔ بین آسمان و زمین، از این قاعده مستثنی نیستند. بنابراین، بررسی و شناخت آسیب‌های دینی ضروری است و بی‌توجهی به آن، برابر با نادیده گرفتن خود این آسیب‌هاست. این کار در گذشته نیز انجام می‌شد، اما با پیدایش و تخصصی شدن رشتهٔ علمی «آسیب‌شناسی»، توجه بیشتری به آن معطوف شد.  با این حال، گاهی تشخیص و نقد آسیب‌ها محل بحث و اختلاف نظر است. دیدگاه‌های مختلفی در آسیب‌شناسی دینی وجود دارد و بسته به دیدگاه هر فرد، برخی چیزها آسیب تلقی می‌شوند و برخی نه، و شدت آسیب‌ها نیز متفاوت است، اما برای رفع آسیب‌ها، بهترین و مطمئن‌ترین راه، پذیرش حاکمیت عقل است. به عقیدهٔ نویسنده دین سالم در عقل سالم و جامعهٔ عقلانی شکل می‌گیرد. فرد یا جامعه‌ای که عقلانی نباشد، دیندار هم نیست و دین را نیز تباه می‌کند؛ یا آن را به‌عنوان ابزار خواب‌آور به کار می‌برد یا به عنوان سم مهلک. کسی که بخواهد دین را جایگزین عقل کند، دین را نیز از دست می‌دهد. دین برای محدود کردن یا تضعیف عقل نیامده است، بلکه هدف از فرستادن پیامبران، برانگیختن عقل انسان‌ها بوده است. عقل، دین درونی و راهنمای باطنی است و دین نیز عقل بیرونی و راهنمای ظاهری. دینداری وابسته به عقل‌گرایی و رفع آسیب‌های دینی نیز منوط به آن است. اهمیت آسیب‌شناسی دینی تا آنجاست که اگر نادیده گرفته شود، خود دین به‌عنوان یک آسیب شناخته می‌شود. شناخت و رفع آسیب‌ها ناشی از ضعف ایمان نیست، بلکه ناشی از دغدغهٔ علمی و دینی است، اما مشکل اینجاست که برخی از افراد ناآگاه، چیزهایی را که به اشتباه به دین نسبت داده‌اند، عین دین می‌پندارند و در نتیجه، آسیب‌شناسی دینی را نمی‌پذیرند.

ارتباط گسترده و همه‌جانبه کشورها مستلزم شناخت جنبه‌های گوناگون، به‌ویژه شناخت آموزه‌های اعتقادی سایر ملت‌ها است، و ضرورت و اهمیت آشنایی با مهمترین ادیان زنده جهان را ایجاب می‌کند، به‌خصوص اگر این آگاهی و شناخت به‌ گونه‌ای روشمند باشد مانع برداشت‌های ناصواب و قضاوت‌های نادرست می‌گردد. نوشته پیش ‌رو در‌صدد است، به روش عالمانه، گامی در شناخت اندیشه ادیان بردارد که به‌اجمال چند ویژگی آن را برمی‌شمریم. 1. روشمند بودن، یعنی یکسان‌سازی سرفصل‌ها که خواننده نگاه نسبتاً جامعی به همه آن ادیان پیدا می‌کند؛ 2. کتـاب حـاضر، کتـابی جـامع در معـرفی علمی دین‌های بزرگ است؛ 3. امتیاز دیگر این کتاب جنبه آموزشی آن است؛ 4. آشنایی با مهمترین نمادها که از همان ابتدا دانش‌پژوه را به خود جذب می‌کند؛ 5. کتاب حاضر خواننده را در توضیحات تاریخی نگه نمی‌دارد، بلکه با طـرح‌ جـوانب مـختلف دین، نوعی جذابیت و شگفتی برای دانش‌پژوه را فراهم می‌کند.