جستارهایی در رسانه – جلد سوم دین و رسانه

جلد نخست این سه‌گانه، ظهور جامعهٔ شبکه‌ای، تحولات اجتماعی و اقتصادی ناشی از اینترنت و «اقتصاد نوین» را در قالب نظریه‌ای منسجم تحلیل کرده و شرح داده است. کتاب به این می‌پردازد که چگونه اکنون جریانِ لحظه‌ای تبادل اطلاعات، سرمایه، و ارتباطات فرهنگی به مشخصه‌ٔ اصلی اقتصاد جهانی بدل شده است. این جریان‌ها توأمان تولید و مصرف را نظم و تعیّن می‌بخشند. خود شبکه‌ها بازتابنده و خالق فرهنگ‌های متمایز هستند. چه شبکه‌ها و چه انبوه داده‌هایی که حمل می‌کنند تا حد زیادی خارج از مقررات ملی کشورها عمل می‌کنند. وابستگی ما به شیوه‌های جدیدِ جریان اطلاعاتی به کسانی که در جایگاه اداره و مهار این جریان‌ها نشسته‌اند قدرت فراوانی برای کنترل‌مان می‌بخشد. عرصهٔ اصلی سیاست اکنون «رسانه»‌ است، و رسانه‌ها در سیاست پاسخگوی کسی نیستند. کاستلز، بر پایهٔ پژوهش‌هایی که در ایالات متحدهٔ امریکا، آسیا، امریکای لاتین و اروپا انجام پذیرفته، نظریه‌ای منسجم در باب جامعهٔ شبکه‌ای ساخته و پرداخته، و تحولات اجتماعی و اقتصادی ناشی از اینترنت و «اقتصاد نوین» را به‌تفصیل شرح داده است.

جلد دوم، قدرت هویت، تشکل‌یابی مردمی علیه جهانی‌سازی و دگردیسی دولت-ملت به دولت شبکه‌ای را شرح داده است. قدرت هویت، دومین جلد از سه‌گانهٔ عصر اطلاعات، که ابتدا به‌ سال ۱۹۹۷ منتشر شد، هویت را یکی از مبانی مهم سازمان اجتماعی می‌شناخت و به تحلیل اهمیت هویت‌‌های فرهنگی و مذهبی و ملی می‌پرداخت که در زندگی مردم حکم سرچشمه‌های معنا را دارند، همچنین تأثیرات این هویت‌ها را بر جنبش‌های اجتماعی برمی‌رسید. این کتاب تشکل‌یابی مردمی علیه جهانی‌سازیِ مهارگسیختهٔ ثروت و قدرت و شکل‌گیری برنامه‌هایی بدیل برای سازمان‌یابی اجتماعی را مطالعه می‌کند و دگردیسی دولت-‌ملت به دولت شبکه‌ای و گردن‌نهادنِ نمایندگیِ سیاسی به احکام سیاست‌ رسانه‌ای را به‌خوبی شرح می‌دهد.

و جلد سوم، پایان هزاره، بحران‌های ناشی از گذار به جامعهٔ شبکه‌ای را در شرق و غرب جهان بررسی کرده است. آخرین جلد از سه‌گانهٔ عصر اطلاعات مانوئل کاستلز فرایندهای کلیدی تعیین‌کننده‌ای را برمی‌رسد که در واپسین دههٔ قرن بیستم روی داد و آن را جلوه‌ای از بحران ناشی از گذار از جامعۀ صنعتىِ قدیم به جامعۀ شبکه‌اىِ‌ جهانىِ‌ نوظهور در نظر می‌گیرد.

این کتاب به مطالعهٔ تجربی فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی می‌پردازد و علت آن را ناتوانی دولت‌سالاریِ صنعتی در مدیریت گذار به عصر اطلاعات می‌داند. کاستلز مستندات فراوانی فراهم می‌آورد که چگونه نابرابری، فقر و حذف اجتماعی، در عرصهٔ ملی و جهانی، خصیصهٔ ذاتیِ نوعی از جامعهٔ شبکه‌ای است که تحت سیطرهٔ سرمایه‌داری جهانی ظهور کرد. او برآمدنِ یک اقتصاد جناییِ جهانی را تحولی بنیادین می‌شمرد که نحوهٔ فهم جوامع و اقتصادها و نهادها را در زمانهٔ ما تغییر خواهد داد.

نویسنده، با برجسته کردن توسعه در کشورهای آسیاییِ حوزهٔ اقیانوس آرام، که پویاترین حوزهٔ اقتصاد جهانی محسوب می‌شود، شرح می‌دهد که چرا چین، و نه ژاپن، بازیگر اقتصادی و سیاسیِ دگرگون‌کنندهٔ نظم جهانی است. او همچنین اتحادیهٔ اروپا را به‌منزلهٔ نمودی از شکل جدید نهاد سیاسی و «دولت شبکه‌ای» مطالعه می‌کند. پیشگفتار جدید این جلد، پس از پیوند زدن مباحث پایان هزاره به تحولات جاری، به سنجش اعتبارِ ساخت نظریِ ارائه‌شده در بخش نتیجه‌گیریِ ویراست نخست این سه‌گانه می‌پردازد و،‌ در پرتو تجربه‌های مشاهده‌شده، جرح‌وتعدیل‌هایی مفهومی پیش می‌نهد.