گرایش‌ ها و مذاهب اسلامی در سه قرن نخست هجری

کتاب حاضر مشتمل بر دو اثر کلامی عقیدتی منسوب به ناشی اکبر از متکلمان قرن سوم هجری است و از معدود آثار مربوط به سده های نخست شکل گیری فرقه ها و مذاهب اسلامی است که چالش های فرقه ای درباره مسئله امامت و دیگر مسائل کلامی را به تصویر میکشد.

یکی از آثار قرن سوم کتاب اصل النحل است که قسمت باقی مانده آن با عنوان مسائل الامامه به همراه گزیده هایی از کتاب دیگر ناشی اکبر با نام الکتاب الاوسط فی القالات به وسیله جوزف فان اس آلمانی تصحیح و منتشر شده و در کتاب حاضر ترجمه شده و به همراه متن عربی انتشار یافته است. رساله مسائل الامامة به طور مبسوط آراء مکاتب فکری معتزله، فرقه های شیعه، اصحاب حدیث و فرقه های خوارج در باب امامت و خلافت آمده و در کتاب الاوسط فی القالات مباحث کلامی گوناگونی مانند: اعتقاد ثنویان، مجوس، یهود، خدا و صفات او، افعال انسان، معاد، تعریف ایمان، حقیقت انسان و نفس، کون و فساد ماهیت افلاک و مباحثی  در طب آمده است.

علم فرق و مذاهب یکی از دانش های دیرین و دیرپای اسلامی است که از همان سده های نخستین اسلامی پا گرفته و همچنان مورد توجه اندیشمندان اسلامی است. یکی از عوامل پویایی و پایندگی این علم، پیوند نزدیک آن با حیات دینی و فرهنگی جامعه اسلامی است.

هر چند آثار بر جای نشان می دهد که همواره نوعی تعصب و روحیه تقابل بر این علم سایه انداخته و داوری های نادرست گاه چهره ای غیر واقعی از جریان های فکری مخالف به نمایش گذاشته است، اما با این همه، هیچ مورخ و پژوهنده تاریخ تفکر اسلامی از این علم بی نیاز نیست. بررسی آرا و عقاید فرقه های گوناگون از یک جنبه دیگر نیز حایز اهمیت است.

چنانکه می دانیم، در مباحث فکری و اعتقادی از خردورزی و نقد و تحلیل نظریه ها و آراگریزی نیست؛ طبیعی است که هر نقد و نظر عالمانه پیشاپیش نیازمند شناخت درست آرا و مقایسه دقیق میان آنهاست. علم فرق و مذاهب، اگر به درستی آموخته شود، می تواند ما را در شناخت دیدگاه های مختلف اعتقادی بینش و بصیرت بخشد