اسرار علم حروف در فتوحات مکیه

یکی از بخش‌های فتوحات مکیه ابن عربی بخشی است که او از اسرار حروف سخن می‌گوید و با توجه به آنها از اموری غیبی پرده بر‌می‌دارد. بسیاری از این اسرار حروف برای دانشمندان و حتی بزرگانی در قامت نصر حامد ابوزید پیچیده باقی مانده بودند.

حسین توفیقی در کتاب اسرار علم حروف راز این حروف را می‌گشاید. آشنایی با علوم غریبه در مغرب اسلامی آن روزگار به نویسنده کمک می‌کند که نشان دهد که سخنان ابن عربی بیش از آنکه معانی غیبی‌ای دربرداشته باشد، با استفاده از این علوم به صورتی کاملا این زمینی فهمیدنی است. در یک کلام، استفاده ابن عربی از علم حروف هم‌عصر خود به معنای آن است که حروف سر خاصی ندارند.

اهمیت کتاب اسرار علم حروف فقط در این رمزگشایی از سخن ابن عربی نیست. بلکه این کتاب یک نمونه از آثار پژوهشی دقیق به شمار می‌رود. بسیاری از کسانی که در علوم کلاسیک تبحر می‌یابند، تمام دانش و مهارت خود را در لفافه‌ای از جانبداری‌های می‌پوشانند. هر گاه می‌خواهند دریایی از علم را بشکافند، به سدی از پیش‌فرض‌های خود برمی‌خورند که پیش از آنکه بفهمند مانع از جلو رفتنشان می‌شود. نویسنده کتاب اسرار علم حروف چنین سدی را پیش روی خود نمی‌بیند و از این رو می‌تواند بدون اینکه گرفتار تعارفات دست‌وپاگیر یا حب‌وبغض‌ها شود، رمز این حروف را بگشاید. چیزی چون نگرانی برای معانی غیبی سخنان شیخ اکبر مانع از این نمی‌شود که او بفهمد که این سخنان چیزی خیلی ساده و بدون راز است. برای نمونه اهل انوار و اهل اسرار کسانی نیستند جز مشرقیان و مغربیان که نظام عددی-حروفی متفاوتی داشتند، نه اینکه قابلیت‌های باطنی متفاوتی داشته باشند.

همچنین در این روزگار که ما به علوم سطحی و انباشت رسانه‌ای مواجه‌ایم (اصطلاحا اقیانوس یک‌سانتی‌متری‌ای که بیش از علم به ما جهل مرکب می‌دهد) یا چنان در موضوعی خاص غور می‌کنیم که از جوانب و بحث‌های مشابه در علوم دیگر و نقاط دیگر جهان غفلت می‌کنیم، دانشمندانی که بتوانند هم در موضوعی دقیق شوند و هم بین جوانب و جغرافیاهای گوناگون ارتباط برقرار کنند، بس اندک‌اند.

خوانندگان آثار ابن عربی یا کلیاتی از عرفان نظری می‌دانند بدون آنکه از علم حروف و علوم غریبه مطلع باشند یا فقط در آثار وی عمیق می‌شوند بدون آنکه بخواهند آن را در فضای تاریخی‌اش بشناسند و بین علم امروزین ما و علم آن روزگار در نقاط مختلف عالم اسلام پلی بزنند. از این رو در حالی که ۸۰۰ سال با برخی قسمت‌های مغلق آثار ابن عربی کلنجار رفته‌اند، طرفی نبسته‌اند و نهایتا برخی مجذوب چیزی شده‌اند که رازش برایشان فاش نشده است.

خواندن این کتاب را به ویژه به متخصصان و پژوهشگران عرفان نظری توصیه می‌کنم. مسئله کتاب ابتدائا برای کسانی جذاب است که به دنبال گره‌گشایی از نوشته‌های ابن عربی بوده‌اند. زبان کتاب هم چنان که خود نویسنده هم اذعان کرده است، فشرده است و تعمقی دقیق می‌طلبد. به همین دلیل، کسانی از این کتاب بیشتر بهره خواهند برد که با اسرار حروف در فتوحات مکیه از پیش دست و پنجه نرم کرده باشند. اما دین‌پژوهان هم به طور کلی از خواندن این کتاب بی‌بهره نخواهند بود، چون معلومات نویسنده پیرامون جهان فکری ابن عربی و فاصله ناجانبدارانه او از آثار شیخ اکبر برایشان آموزنده خواهد بود.

با توجه به ارتباط نزدیکم با استاد توفیقی می‌دانم که دقتشان در بازتاب دادن ظرائف سخن موجب شده است که درباره چاپ اثر آن گونه که خودشان نسخه نهایی را تحویل ناشر داده‌اند، حساسیت ویژه‌ای داشته‌اند تا مطمئن باشند که جداول کتاب به شکل دقیق — آن گونه که خودشان ترسیم کرده‌اند — در اختیار خواننده قرار گیرد. امیدوارم خوانندگان نیز از اطلاعات این کتاب بهره‌مند شوند