مالیات سرانه و تأثیر آن در گرایش به اسلام

“مالیات سرانه” پژوهشی تاریخی از دانیل کلمنت دنت است که رابطه بین تغییر مذهب و سیاست‌های مالیاتی را در سال‌های نخستین حکومت اسلامی بررسی می‌کند. این کتاب که نخستین‌بار در سال ۱۹۵۰ منتشر شد، تأثیر سیاست‌های اقتصادی و اداری را بر گسترش اسلام تحلیل می‌کند، به‌ویژه از طریق نظام جزیه، مالیاتی که از غیرمسلمانان دریافت می‌شد. دنت با بررسی عملکرد حکومت اسلامی اولیه، نشان می‌دهد که چگونه ملاحظات مالی و سیاسی الگوهای تغییر مذهب را در سرزمین‌های تازه‌فتح‌شده شکل داده‌اند.
تمرکز اصلی کتاب بر مالیات جزیه است که بر غیرمسلمانان (ذمی‌ها) تحمیل می‌شد. دنت استدلال می‌کند که این مالیات نقشی دوگانه داشت: هم در حفظ ساختار اقتصادی خلافت و هم در تأثیرگذاری بر جمعیت‌شناسی مذهبی مناطق تحت حکومت اسلامی. در حالی که منابع اسلامی تغییر مذهب را عمدتا به انگیزه‌های معنوی نسبت می‌دهند، دنت بر عوامل اقتصادی و مادی تأکید دارد که این روند را تسریع یا محدود می‌کردند.

با تکیه بر اسناد تاریخی، متون حقوقی و گزارش‌های اداری، کتاب سیر تحول سیاست‌های مالیاتی را در دوره‌های مختلف خلفا بررسی می‌کند. دنت نشان می‌دهد که در برخی دوره‌ها، حاکمان اسلامی برای جلوگیری از کاهش درآمدهای مالیاتی، از تغییر دین گسترده غیرمسلمانان جلوگیری می‌کردند، در حالی که در مقاطع دیگر، تغییر دین می‌توانست راهی برای فرار از فشار مالیاتی و دستیابی به امتیازات اجتماعی باشد. او تفاوت‌های منطقه‌ای و زمانی در اجرای این سیاست‌ها را بررسی می‌کند و پیچیدگی رابطه میان دین، حکومت و اقتصاد را آشکار می‌سازد.
یکی از موضوعات محوری کتاب، نقش سیاست‌های اقتصادی در تاریخ دینی است. دنت این باور را که گسترش اولیه اسلام صرفا ناشی از اشتیاق مذهبی بود، به چالش می‌کشد و نشان می‌دهد که سیاست‌های مالیاتی چگونه بر نرخ تغییر مذهب تأثیر می‌گذاشتند. او استدلال می‌کند که مالیات جزیه هم می‌توانست محرکی برای تغییر دین باشد و هم مانعی در برابر آن، بسته به اینکه چگونه و توسط چه کسی اجرا می‌شد.

موضوع کلیدی دیگر، عمل‌گرایی در حکومت اسلامی اولیه است. کتاب نشان می‌دهد که چگونه سیاست‌های مالیاتی با توجه به شرایط سیاسی و اقتصادی تطبیق می‌یافتند، به طوری که گاه تأمین درآمد مالیاتی نسبت به یکنواختی مذهبی اولویت پیدا می‌کرد. این رویکرد، وجهی عمل‌گرایانه و انعطاف‌پذیر از مدیریت خلافت اسلامی را نمایان می‌سازد. دنت همچنین به بررسی وضعیت حقوقی و اجتماعی غیرمسلمانان در جوامع اسلامی اولیه می‌پردازد. جزیه صرفا یک مالیات نبود، بلکه بخشی از قراردادی اجتماعی بود که در ازای پرداخت آن، غیرمسلمانان تحت حمایت دولت اسلامی قرار می‌گرفتند. این مالیات از یک‌سو حقوق و امتیازاتی را به آنان اعطا می‌کرد و از سوی دیگر، موقعیت فرودست آن‌ها را در جامعه اسلامی تثبیت می‌نمود. این بحث به موضوعات گسترده‌تری مانند مدارا مذهبی، ادغام اجتماعی و سلسله‌مراتب حقوقی در جهان اسلام می‌پردازد.