آسیب شناسی دینی

محمد اسفندیاری در کتاب آسیب‌شناسی دینی بیان کرده است که هر پدیده‌ای، چه آشکار و چه پنهان، در معرض آسیب‌هایی است که هویت و موجودیت آن را تهدید می‌کنند. دین، به‌عنوان پدیده‌ای آسمانی، و جامعهٔ دینی، به‌عنوان واسطهٔ بین آسمان و زمین، از این قاعده مستثنی نیستند. بنابراین، بررسی و شناخت آسیب‌های دینی ضروری است و بی‌توجهی به آن، برابر با نادیده گرفتن خود این آسیب‌هاست. این کار در گذشته نیز انجام می‌شد، اما با پیدایش و تخصصی شدن رشتهٔ علمی «آسیب‌شناسی»، توجه بیشتری به آن معطوف شد.  با این حال، گاهی تشخیص و نقد آسیب‌ها محل بحث و اختلاف نظر است. دیدگاه‌های مختلفی در آسیب‌شناسی دینی وجود دارد و بسته به دیدگاه هر فرد، برخی چیزها آسیب تلقی می‌شوند و برخی نه، و شدت آسیب‌ها نیز متفاوت است، اما برای رفع آسیب‌ها، بهترین و مطمئن‌ترین راه، پذیرش حاکمیت عقل است. به عقیدهٔ نویسنده دین سالم در عقل سالم و جامعهٔ عقلانی شکل می‌گیرد. فرد یا جامعه‌ای که عقلانی نباشد، دیندار هم نیست و دین را نیز تباه می‌کند؛ یا آن را به‌عنوان ابزار خواب‌آور به کار می‌برد یا به عنوان سم مهلک. کسی که بخواهد دین را جایگزین عقل کند، دین را نیز از دست می‌دهد. دین برای محدود کردن یا تضعیف عقل نیامده است، بلکه هدف از فرستادن پیامبران، برانگیختن عقل انسان‌ها بوده است. عقل، دین درونی و راهنمای باطنی است و دین نیز عقل بیرونی و راهنمای ظاهری. دینداری وابسته به عقل‌گرایی و رفع آسیب‌های دینی نیز منوط به آن است. اهمیت آسیب‌شناسی دینی تا آنجاست که اگر نادیده گرفته شود، خود دین به‌عنوان یک آسیب شناخته می‌شود. شناخت و رفع آسیب‌ها ناشی از ضعف ایمان نیست، بلکه ناشی از دغدغهٔ علمی و دینی است، اما مشکل اینجاست که برخی از افراد ناآگاه، چیزهایی را که به اشتباه به دین نسبت داده‌اند، عین دین می‌پندارند و در نتیجه، آسیب‌شناسی دینی را نمی‌پذیرند.